પ્રસ્તાવના: શરીર જ્યારે મન બની જાય છે (When the Body Becomes the Mind)

હોમિયોપેથિક મનોચિકિત્સક તરીકે, હું વારંવાર એક મૂળભૂત પ્રશ્નનો સામનો કરું છું: જો દર્દી પોતાના જીવનમાં સુધારો લાવવા માંગે છે, તો પછી શા માટે બદલાવ લાવવો આટલો મુશ્કેલ છે? પશ્ચિમી મનોવિજ્ઞાન અને પૂર્વીય ફિલોસોફીના આંતરછેદ પરના સંશોધનો, જેનું નિરૂપણ અહીં આપેલા ફકરાઓ કરે છે, તે આ રહસ્ય પર પ્રકાશ પાડે છે.

તેમની મુખ્ય ધારણા એ છે કે: આપણા વર્તણૂકો, વલણ, માન્યતાઓ, ભાવનાત્મક પ્રતિક્રિયાઓ, આદતો, કૌશલ્યો, સહયોગી સ્મૃતિઓ, નિયંત્રિત પ્રતિભાવો અને ધારણાઓ હવે અર્ધજાગ્રત સ્તરે પ્રોગ્રામ થઈ ગયા છે. આ "કાર્યક્રમો" (programs) આપણું સંચાલન કરી રહ્યા છે, કારણ કે શરીર મન બની ગયું છે.

કાર્યક્રમોનું વર્ચસ્વ: મગજ અને શરીરનું રિહર્સલ (The Dominance of Programs: The Rehearsal of Brain and Body)

આપણે સભાનપણે જે વિચારીએ છીએ તેના કરતાં, આપણે અચેતનપણે જે પુનરાવર્તન કરીએ છીએ તે જ આપણી ઓળખ બની જાય છે. ૪૦ વર્ષના મધ્ય ભાગ સુધીમાં, આપણી ઓળખ અથવા વ્યક્તિત્વ મોટે ભાગે તૈયાર થઈ જાય છે. આનો અર્થ એ છે કે, મધ્ય જીવન સુધીમાં, આપણે જે છીએ તેનો લગભગ ૯૫ ટકા ભાગ અર્ધજાગૃત કાર્યક્રમોની શ્રેણી છે.

આ સ્વચાલિત કાર્યક્રમોમાં ડ્રાઇવિંગ, દાંત બ્રશ કરવા, તણાવમાં વધુ પડતું ખાવું, ભવિષ્યની ચિંતા કરવી, મિત્રો વિશે ફરિયાદ કરવી, જીવન વિશે ફરિયાદ કરવી અથવા કાયમ માટે નાખુશ રહેવાનો આગ્રહ રાખવો જેવી બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.

આપણે આ સ્વચાલિતતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરીએ છીએ?

1. ભાવનાત્મક સ્મૃતિ (Emotional Memory): જ્યારે આપણે અત્યંત ભાવનાત્મક અનુભવ વિશે વિચારીએ છીએ, ત્યારે મગજ તે જ ચોક્કસ ક્રમ અને પેટર્નમાં સક્રિય થાય છે અને તેમના મગજને ભૂતકાળ દ્વારા વધુ કઠિન જોડાણ (hardwired networks) માં રિવાયર કરે છે.

2. રાસાયણિક પ્રતિકૃતિ (Chemical Duplication): આ વિચારો શરીર અને મગજમાં એ જ રસાયણો ઉત્પન્ન કરે છે, જાણે તે ક્ષણને ફરીથી અનુભવી રહ્યા હોય. આ રસાયણો શરીરને તે લાગણીને યાદ રાખવા માટે વધુ તાલીમ આપવાનું શરૂ કરે છે.

આ રીતે, વિચાર અને લાગણીનું રાસાયણિક પરિણામ, તેમજ ચેતાકોષોનું ફાયરિંગ અને જોડાણ, મન અને શરીરને સ્વચાલિત કાર્યક્રમોના નિશ્ચિત સેટ માટે સજ્જ કરે છે.

આદતની જાળ: શરીર જ્યારે મન કરતાં વધુ યાદ રાખે છે (The Habit Trap: When the Body Remembers Better)

આપણે ભૂતકાળની ઘટનાને વારંવાર, હજારો વખત, જીવનકાળમાં ફરી જીવવામાં સક્ષમ છીએ. આ અચેતન પુનરાવર્તન શરીરને તે ભાવનાત્મક સ્થિતિને સભાન મન કરતાં વધુ સારી રીતે યાદ રાખવા માટે તાલીમ આપે છે.

જ્યારે શરીર મન કરતાં વધુ સારી રીતે યાદ રાખે છે—તેને આદત કહેવામાં આવે છે.

દાખલા તરીકે, કોઈ વ્યક્તિ સતત દુઃખની લાગણીઓને યાદ કરી શકે છે, પીડિતતા (victimization) અને આત્મ-દયાની લાગણીઓથી રંગીન વિચારો ધરાવી શકે છે. વીસ વર્ષથી વધુ સમય સુધી આનું પુનરાવર્તન કરવાથી શરીરને જાગૃત સભાન વિચાર વિના દુઃખની લાગણી યાદ રાખવા માટે તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે પણ તમે તમારી જાતને બદલવાનો પ્રયાસ કરો છો, ત્યારે તે જૂના સ્વયં તરફ વળેલા માર્ગ જેવું છે.

બદલાવનો માર્ગ: મનનો શરીર પર નિયંત્રણ (The Path to Change: Mind Over Body Control)

હોમિયોપેથીમાં, અમે વ્યક્તિના મુખ્ય અવરોધોને દૂર કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીએ છીએ જે તેની ઉપચારની પ્રક્રિયાને અવરોધે છે. આ આદતોને તોડવા માટે, આપણે આ પ્રશ્નને સંબોધિત કરવો પડશે: શું તમારું મન તમારા શરીરને નિયંત્રિત કરે છે? કે તમારું શરીર તમારા મનને નિયંત્રિત કરે છે?.

જૂના દુઃખદાયક અનુભવોની યાદો હજી પણ એક ભાવનાત્મક પ્રતિક્રિયા ઉત્તેજિત કરે છે. બદલાવનો અર્થ છે:

1. જાગૃતિ (Awareness): એવા અર્ધજાગૃત કાર્યક્રમોને સભાનપણે ઓળખવા જે તમારા વર્તનને ચલાવી રહ્યા છે.

2. વિરામ (Interruption): વિચારો અને લાગણીઓના ચક્રોને સભાનપણે તોડવા જે ભૂતકાળને સતત રિહર્સલ કરાવે છે.

3. નવું રિહર્સલ (New Rehearsal): સભાનપણે નવા વિચારો અને ઉત્કૃષ્ટ ભાવનાત્મક સ્થિતિઓ ઉત્પન્ન કરવી જેથી શરીરને એક નવી, આરોગ્યપ્રદ આદત યાદ રાખવા માટે તાલીમ આપી શકાય.

સતત સભાન પ્રયત્ન દ્વારા, આપણે આપણા શરીરને મન બનવાથી રોકી શકીએ છીએ અને તેના બદલે મનને શરીરનું માર્ગદર્શક બનવા દઈ શકીએ છીએ, જે સ્વસ્થતા અને મુક્તિનો માર્ગ ખોલે છે.

- ડૉ. વિવેક જી. વસોયા MD (હોમિયોપેથિક મનોચિકિત્સક)